Lễ cúng cơm mới của đồng bào người Giáy (Hầu mồ)
09/06/2025
Lễ cúng cơm mới là nghi lễ có tính phổ quát được các tộc người ở nước ta thực hành với nhiều tên gọi khác nhau. Trong hệ thống quan niệm vạn vật hữu linh, tồn tại bền vững nhất tín ngưỡng thờ hồn lúa, vía lúa hay còn gọi là mẹ lúa. Coi cây lúa là loại cây trồng linh thiêng mang lại nguồn sống lớn nhát cho con người trong quá trình sinh tồn và phát triển. Tuy nhiên, tuỳ thuộc từng tộc người với những đặc trưng văn hoá riêng biệt sẽ có những ứng xử với tín ngưỡng, với thần linh và cách thực hành tín ngưỡng khác nhau. Đối với người Giáy ở Mèo Vạc, thời gian tiến hành lễ cơm mới không cố định vào ngày cụ thể như một số nghi lễ khác, lễ cơm mới được tổ chức vào mùa thu hoạch tuỳ vào từng gia đình. Nhà nào thu hoạch lúa sớm sẽ tổ chức lễ sớm, lúa chín muộn thì làm muộn hơn. Tuy nhiên, thời gian được tổ chức vào trung tuần tháng 9 âm lịch khi lúa đã chín, chuẩn bị thu hoạch.
Để tiến hành nghi lễ cơm mới, ngoài việc chuẩn bị củi, rượu, gà, vịt,… vào khoảng 7 đến 8 giờ sáng, người phụ nữ cao tuổi nhất trong nhà đi hái những bông hoa lúa chín trên ruộng/nương của gia đình. Thông thường họ hái 6 bông lúa nếp, tuy nhiên nếu lúa nếp chưa chín thì hái lúa tẻ. Những bông lúa được chọn phải là những bông có hạt to, nhiều hạt và chín đều. Lúa được đem về đặt lên bàn thờ. Người Giáy quan niệm, trên đường đi nếu gặp rắn thì may mắn, nhưng nếu gặp hổ hoặc khỉ thì bị đen đủi nên quay về nhà rồi mới đi lại. Sau đó, các thành viên trong gia đình (thường là phụ nữ) mới ra đồng hái lúa chín đem về rang khô, say, sàng. Số lượng lúa mang về chỉ đủ để sử dụng trong lễ cúng tổ tiên và bữa cơm gia đình. Nếu gạo nếp thì đồ xôi, nếu là gạo tẻ thì nấu cơm. Sau đó, gia đình mổ 1 con gà trống, luộc chín, 02 bát cơm tẻ/xôi đã nấu hoặc đồ chín, 5 chén rượu, 1 con cá chép hấp. Sau khi chuẩn bị đầy đủ lễ vật thì chủ nhà dâng cúng lên ban thờ tổ tiên.
Lời cúng được dịch đại ý: Hôm nay, chúng con làm lễ rước hồn lúa, mong hồn lúa ở lại để phù hộ gia đình. Chúng con sắp một mâm lễ cúng hồn lúa, cơm/xôi được nấu từ những bông lúa mới mà hồn lúa đã tạo ra, gà, cá chép được nuôi từ vườn và ao nhà. Mong hồn lúa và tổ tiên phù hộ cho chúng sang năm đủ đầy.
Là một trong những nghi lễ quan trọng đối với người Giáy. Với hình thức kinh tế chủ đạo là trồng lúa, mong ước về một cuộc sống no đủ không chỉ đơn thuần là một sinh hoạt cộng đồng của người Giáy mà còn là sinh hoạt tín ngưỡng với tính chất cầu mùa. Lễ hội mừng cơm mới của người Giáy gắn liền với những tín ngưỡng sinh hoạt mang tính gia đình và cộng đồng. Các nghi thức trong lễ cơm mới đến nay vẫn được thực hiện theo phong tục truyền thống. Trong lễ cơm mới chúng ta bắt gặp những tín ngưỡng cổ xưa từ tín ngưỡng vạn vật hữu linh về hồn lúa, mẹ lúa nằm trong đặc trưng chung của cư dân nông nghiệp vùng các tộc người thiểu số Việt Nam nói chung và người Giáy ở Mèo Vạc nói riêng.
Nguyễn Nhung