Người Dao là một dân tộc lâu đời sống tập trung chủ yếu tại các huyện núi đá phía Bắc tỉnh Hà Giang. Cũng như rất nhiều dân tộc khác sinh sống trên khu vực, người Dao có văn hoá và phong tục tập quán mang đậm bản sắc riêng của dân tộc mình. Trong số đó, đám cưới với người Dao mang một ý nghĩa hết sức quan trọng.
Khi bố mẹ thấy con trai mình đã đến tuổi lấy vợ, hoặc đôi trai gái yêu nhau, bên nhà trai đến nhà gái ăn hỏi. Trước khi đi ăn hỏi, nhà trai phải tìm thầy xem sổ sách để xem lá số của người con trai và người con gái có hợp nhau không. Nếu hợp nhau thì nhà trai lấy 1 nắm thuốc lào gói cùng 2 đồng tiền xu Bảo Đại và 1 hào tiền bạc, lấy giấy đỏ gói lại rồi đi tới nhà gái để hỏi vợ cho con trai mình. Nếu nhà gái đồng ý gả con gái mình cho bên nhà trai thì cầm số lễ vật đó.
Sau đó bên nhà trai mời ông Tá - người lớn tuổi, có uy tín trong làng đi cùng đến nhà gái để hỏi nhà gái xem bên nhà gái thách cưới lấy bao nhiêu đồng bạc già. Khi cả 2 bên thống nhất sẽ mời thầy xem ngày lành tháng tốt để hai bên thống nhất tổ chức đám cưới. Nhà trai sẽ mời thầy cúng cúng báo cho tổ tiên biết về đám cưới để tổ tiên phù hộ đón dâu may mắn.
Khi đi đón dâu, bên nhà trai sẽ cử 10 người đi đón dâu gồm ông chủ nhà, ông Tá và một số người đi cùng ông Tá đến nhà gái để đón dâu (những người này được gọi là: Chau Cha Lòng, Tá Chà Lòng, Pa Lạy Cóng, Cha Lồng Diễn đông Phà, Diễn Cấu, Diến Đông Phà, Đạy, Diễn Cầu Đạy). Số người nói trên cùng nhau đi đến nhà gái, nhưng trên đường đi, ông chủ nhà và ông Châu Cha Lòng (người nhà trai tìm và nhờ đi đón dâu) sẽ đi báo trước. Số người còn lại sẽ đến sau.
Tiếp đón đoàn đón dâu của nhà trai, nhà gái sẽ cử đoàn địa diện tiếp khách gồm 8 người: 1 ông thầy cúng, Chánh Pu, Nhị Pu, Tam Pu, Cống Thới và hai người phụ dâu. Trước khi đoàn đón dâu của nhà trai đến, nhà gái cử 2 người đứng trước cửa nhà hát đón đoàn (Ý nghĩa bài hát):
Xin hỏi các người ở đâu đến
Ở phương nào đến đây nơi lạnh giá
Các quan ở đâu đến nơi này
Hãy nói cho chúng tôi biết
Người đại diện bên nhà trai cử 2 người hát trả (Ý nghĩa bài hát):
Bước đến công đường lối chính quan
Công văn trình bày tới vương kinh
Nhận ở phương Nam hướng sang Bắc
Phương hướng sang Bắc lễ kết hôn
Bên nhà gái lại hát đối lại:
Nhìn về phía Đông Nam có hoa nở
Hoa nở nơi nao bay tới đây
Tỉnh nào huyện nào hãy cho biết
Ngọ Minh hãy nói cho rõ đây
Hai người nữ nhà trai hát đối lại:
Trình bầy lời hát hỏi các người
Các người vui lòng cho kết hôn
Đi theo Ngọc Hoàng từ xưa kia
Các quan vui lòng dẫn đường đi
Xong phần tục lệ hát trước cửa, đoàn đại diện bên nhà trai bước vào trong nhà gái, 2 người nữ hát xin chỗ ngồi:
Đưa tay vương đường thấy thiên đế
Ngọ Minh công nội thấy quan ma
Tất cả quan vương đều ngỗi chỗ
Cho tôi xin hỏi ngồi đâu nào?
Đại diện nhà gái cử 2 người hát trả:
Các người yên tâm không cần lo
Tất cả yên tâm ta cùng hát
Ngọc én bay về nơi lạnh giá
Nơi đây lạnh giá xin vui lòng
Tiếp theo bên nhà trai, ông chủ nhà và ông Tá đi gặp 3 ông đại diện bên nhà gái ngồi ở bên trên để thống nhất lễ cưới, sau đó gặp chủ nhà gái - hay còn gọi là gặp nhà vua. Sau khi gặp nhà vua thống nhất được nhà vua nhất trí chấp nhận mới tiếp tục làm lễ tiếp theo.
Bên nhà trai lấy trầu cau, chè, muối, bạc già,… đặt vào đĩa, lấy khăn trùm lên và đưa lên cho ông thầy cúng. Ông thầy cúng sẽ mời tổ tiên về nhận những lễ vật bên nhà trai đưa lên.
Bên nhà gái cử 2 người đại diện đứng lên hát hỏi mâm lễ có những gì, tại sao?
Đưa tay công đường hỏi ngọc đế
Gửi hỏi thiên đế hãy cho biết
Ngày xưa lễ hôn người ai dựng
12 trầu cau ai dựng lên
Đại diện bên nhà trai, ông Tá hát trả lời:
Đưa tay trình báo cho các quan
Chúng tôi đến đây lễ cầu hôn
Từ xa xưa đã có lễ kết hôn
Mâm để trầu cau hãy nhận cho
Sau lời của ông Tá, bên nhà trai cử 2 nữ hát chuẩn bị đón cô dâu về:
Xin cám ơn các quan đã vui lòng
Đưa tay lên ngực ôm bố mẹ
Bắt được nàng dâu ra khỏi cửa
Coi như con chim bay khỏi tổ
Chim con đủ cánh phải bay đi
Hát xong bài hát này, bên nhà gái cử 1 chàng trai khoẻ mạnh đi vào cõng cô dâu ra về khoảng 100m mới thả xuống. Trước khi chuẩn bị cõng ra cửa, phụ dâu phải lấy ô che cho cô dâu chạy theo người cõng.
Khi về đến nhà trai có 1 ông thày cúng cúng ở ngoài cửa, làm 2-3 cái nhà bé bằng giấy để cô dâu dẫm lên cho hỏng. Ông Tá lấy áo dài màu vàng chùm vào cô dâu chú rể, phụ dâu dẫn cô dâu vào buồng cô dâu là xong.
Đến ngày hôm sau, cô dâu, chú rể và phụ dâu quay về nhà gái. Khi đi vào nhà gái, chú rể phải đi trước. Trước khi đến nhà gái, bên nhà gái mời 1 ông thầy cúng cúng báo cho tổ tiên. Khi thầy cúng cúng báo tổ tiên thì chú rể phải lạy vái tổ tiên, cha mẹ và anh em trong dòng họ bên nhà gái. Thầy cúng báo cho tổ tiên con gái nhà mình đã đủ tuổi đi lấy chồng của 1 dòng họ khác, mong tổ tiên phù hộ cho 2 đứa hạnh phúc, gặp nhiều may mắn. Chú rể, cô dâu và phụ dâu cùng gia đình nàh gái ăn 1 bữa cơm tại nhà gái, đến sang hôm sau về nhà trai ăn bữa cơm tổng kết là kết thúc phần đám cưới của người Dao, Chàm.
Quang Chung