Hà Giang mảnh đất địa đầu cực Bắc Tổ quốc, nơi cộng
cư của 19 dân tộc với những giá trị văn hóa truyền thống đa dạng, độc đáo và hấp
dẫn. Điển
hình trong các di sản văn hóa ở Hà Giang phải kể đến đó là Chợ Phong Lưu Khâu
Vai. Dân gian còn gọi tên
khác là Háng Phúng Lìu, trong đó “Háng” là chợ, “Phúng” là gặp gỡ, “Lìu” là người yêu. Sau này người dân gọi
phiên chợ này là phiên chợ Phong Lưu Khâu Vai.
Ảnh: Pham Thuan Thu -Hai Duong
Chưa ai có thể khẳng định chính xác di sản Chợ Phong Lưu Khâu Vai ra đời từ khi nào nhưng có thể khẳng định nó có lịch sử tồn tại lâu đời, theo lời các cụ kể lại
Chợ Phong Lưu Khâu Vai đến nay khoảng trên 100 năm. Hàng năm người Nùng,
người Giáy sống trên địa bàn xã
Khâu Vai tổ chức một phiên chợ vào ngày 27 tháng 3 âm lịch và cộng đồng các dân tộc vùng
Đồng Văn, Mèo Vạc cùng một số cộng đồng khác thuộc ở các xã lân cận thuộc tỉnh
Cao Bằng về Khâu Vai để đi chơi chợ. Phiên chợ này như một ngày hội để bà con gặp
gỡ, giao Lưu. Mọi người gặp nhau giao Lưu văn hoá: uống rượu, nói chuyện, kết bạn,
bày tỏ tình cảm, hát giao duyên và hẹn hò... Cho đến ngày nay người dân đi chợ phiên này vẫn kể cho nhau nghe về câu chuyện truyền
thuyết mối tình của chàng Ba và nàng Út gắn liền với phiên chợ độc đáo này.
Truyền thuyết kể rằng, chàng Ba người dân
tộc Nùng, nhà nghèo cùng nàng Út con gái của tộc trưởng người Giấy, nhà giàu
đem lòng yêu thương nhau. Nhưng lễ giáo phong kiến ngày xưa quy định
người dân tộc nào lấy người dân tộc ấy nên họ bị ngăn cấm, hai người lên núi
Khâu Vai hẹn hò. Gia đình nhà trai nhà gái lên núi tìm, nhà gái cho rằng chàng
Ba kéo con gái người Giấy đi. Hai nhà cãi cọ nhau dẫn đến đánh nhau, nhìn thấy
cảnh đó hai người chấp thuận chia tay người nào về người đó, hẹn nhau mỗi năm gặp
nhau vào ngày 27 tháng 3 âm lịch. Sau này hai người không lấy ai, sống cô đơn
cho đến khi chết. Cảm động trước mối tình thủy chung ấy, dân làng nơi đây lập
miếu Ông, miếu Bà để thờ cúng. Kể từ ngày đó, người dân trong vùng lấy ngày 27 tháng 3 âm lịch
hàng năm là ngày mà những đôi trai gái yêu thương nhau vì lý do nào đó mà không
được nên duyên chồng
vợ, với sự chấp thuận của cả cộng đồng, họ được quyền đến Khâu Vai tìm nhau để tâm sự, thông báo cho nhau cuộc sống riêng của mỗi
người, ôn lại những tình cảm xưa, cùng chia
sẻ những vui buồn trong cuộc sống, nhưng không được bước qua ranh giới nhục dục
thấp hèn. Nhiều đôi vợ chồng cùng nhau đến Khâu Vai, đến nơi vợ đi tìm bạn
của vợ, chồng đi tìm bạn của chồng. Họ không ghen tuông, không bực bội, mà tôn
trọng nhau, tôn trọng bạn của vợ, của chồng mình; họ coi đó là sự thiêng liêng,
là bổn phận và trách nhiệm trước cuộc sống tinh thần của người bạn đời. Ngoài
ra thông qua việc gặp gỡ những người trẻ tuổi đến Khâu Vai vào dịp này để giao Lưu,
tìm hiểu nhau, nhiều đôi thông qua phiên chợ tình đã nên vợ nên chồng.
Tháng 3 là mùa gieo hạt, vun trồng ngô,
nhưng nhiều gia đình người Nùng, người Giáy, người Mông…thu xếp công việc bận rộn
lại bỏ ra một ngày cùng gia đình để về Khâu Vai. Còn với người dân thôn Khâu Vai từ ngày 20 tháng 3 âm
lịch họ đã dọn dẹp nhà cửa, sân vườn sạch sẽ để đón anh em, họ hàng và khách đến
nhà chơi. Đồng thời họ chuẩn bị một số thực phẩm để cúng và làm món ăn tiếp
khách như: Gạo nếp hạt đều đẹp để đồ xôi màu, làm bánh, giã bánh dày, gà, lợn,
rượu... Những người ở địa phương và một số vùng lân cận, trước đây từng yêu
nhau nhưng do hoàn cảnh nào đó mà không lấy được nhau họ có sự chuẩn bị một số
món đồ như: Phụ nữ tự tay khâu vá những bộ trang phục mới (quần, áo, khăn,
giày...) để mặc và tặng bạn tình, người yêu cũ; Nam giới sắm quần áo mới, mua một
chiếc khăn, vài phong bánh khảo, 2 - 3m vải để tặng, có người ở xa đến còn mang theo
xôi, gà luộc và rượu để ăn lót đường...nếu ai biết hát, thổi khèn, sáo, kèn Pí lè thì làm mới hoặc kiểm tra và lau chùi sạch sẽ
các loại nhạc cụ. Những người chưa có người yêu chuẩn bị trang phục đẹp nhất để giao Lưu gặp
gỡ để tìm bạn tình; Đối với trẻ nhỏ thì được bố mẹ cho đi cùng đến chợ gặp gỡ
những người thân, họ hàng tại khu vực Khâu Vai sau một năm hoặc nhiều năm chưa
gặp lại. Riêng nhóm người Nùng, người Giáy ở xã Sơn Vĩ (Mèo Vạc), Đức Hạnh, Cốc Pàng (Bảo Lạc - Cao Bằng) đều có nguồn
gốc từ Khâu Vai. Vì chiến tranh, thổ phỉ, loạn lạc nên họ đã chuyển từ Khâu Vai
đi đến những nơi khác để sinh sống từ nhiều đời trước, vào dịp này họ rất háo hức
muốn về thăm, gặp lại họ hàng
của mình.
Từ chiều ngày 25 đến 26 tháng 3 âm lịch, các gia đình tại Khâu
Vai làm cơm đón khách, các món ăn làm từ thịt gà, thịt lợn được chế biến
theo tập quán người Nùng, người Giáy và các loại rau, cùng rượu được bày ra mọi người trong gia đình và khách
cùng nhau ăn uống. Chén rượu nồng nàn nâng lên hạ xuống cùng với lời hàn huyên
tâm sự, gia đình mỗi lúc một đông vì có khách từ các nhà khác vào chơi. Bầu
không khí trong gia đình rất vui vẻ. Ai đến chơi cũng được mời rượu từ cửa cùng
với những lời hát đối đáp. Một buổi hát lượn bao giờ cũng có lề lối của nó: Lúc đầu là xin phép chủ
nhà, rồi là những bài hát để mời khách hát lượn, sau khi khách đã đáp lời thì
cuộc hát lượn được tiếp tục bằng những bài chúc mừng nhau, hỏi thăm quê quán của
khách; còn khách thì hát những bài mừng thăm gia chủ, bà con trong thôn bản; sau đó người ta hát những bài mời
nhau ăn trầu, hút thuốc. Sau phần chào hỏi xã giao nêu trên đến phần hát để bày
tỏ tâm tình. Tốp nữ ngồi hát ở trong buồng còn tốp nam ngồi ở giữa nhà của gia
chủ, hai tốp không nhìn thấy mặt nhau. Chủ đề là những bài hát về tình yêu nam
nữ, thể hiện lòng mong muốn được yêu đương, mong có được một mối tình chung thuỷ.
Hoa nở ở bản khác.
Hoa đẹp nở bản bên.
Hoa tàn xong lại nở
Hoa rụng bay về biển
Hoa đẹp ghép thành bông
Trai gái khác bản chung lòng
Trai
gái khác bản lấy được nhau
Áo anh rách em vá
Quần anh bẩn em giặt
Họ hát với cả tấm lòng của mình, hát
thâu đêm đến lúc canh tàn. Trước lúc chia tay với một tình cảm Lưu luyến, họ
hát những bài tạ từ nhớ thương bằng những câu luyến mến, thiết tha. Tan canh họ
mời nhau ly rượu và trao cho nhau những vật làm kỷ niệm. Vật kỷ niệm của người
con trai tặng người con gái thường là chiếc khăn tay, khăn len; người con gái tặng
cho người con trai gặp nhau năm đầu thường là túi thổ cẩm, năm thứ hai là đôi giầy vải, năm thứ ba là chiếc
áo... Thông thường nếu bén duyên sau một hay hai năm họ cưới nhau; trường hợp
sau năm thứ ba (tặng áo) mà vẫn chưa lấy được nhau, thì họ quan niệm đó là
“duyên số” và đến năm thứ tư họ tự nguyện chia tay nhau để mỗi người đi tìm người
bạn mới.
Hôm nay là ngày lành tháng tốt
Một ngày 27 tháng 3
Hai ta lại gặp nhau phiên chợ
Nay ta kể câu chuyện ngày xưa
Kể lại mối tình cũ, ban đầu
Lâu lắm không gặp được em yêu
Nay gặp lại em vẫn khỏe chứ
Còn những tốp trai gái hát Lượn và
thổi sao, thổi khèn ở các vạt đồi cũng hết sức tình tứ. Hát lượn là những điệu hát giao duyên đối đáp của
dân tộc Nùng và Giáy. Những bài hát này thường theo lối ứng khẩu, đối đáp tự do
tuỳ theo ngữ cảnh mà có những lời, những câu cho thích hợp.
Ảnh: Trần Cao Bảo
Long
Những năm trước khi chưa có điện muốn
đi lên đồi hát lượn nam nữ thường mang theo đèn dầu và một chiếc chiếu để ngồi,
xã hội tiến bộ hơn thì họ mang theo đèn pin lên đồi để hát và tâm tình. Qua các buổi hát lượn trên, tình yêu nảy nở, nhiều
đôi trai gái đã nên vợ nên chồng. Nhiều người đến Khâu Vai biết thêm được nhiều
bạn mới.
Chợ Phong Lưu Khâu Vai và tục cúng miếu
Ông, miếu Bà gắn với sự tồn tại cộng đồng người Nùng, Giáy từ xa xưa, tạo thành
một thói quen sinh hoạt, tập quán đặc sắc mà người ngoài nhìn vào có thể nhận
ra đó là tập quán riêng có của cư dân tại vùng Khâu Vai. Thông qua di sản
chúng ta thấy giá trị văn hóa nổi bật đó chính là sự sáng tạo văn hóa của cộng
đồng với nhiều lớp giá trị từ tín ngưỡng bản địa đến quan niệm sống, lối sống của
đồng bào định cư ở nơi đây. Khâu Vai ở đó là nơi gặp gỡ của tình yêu, nơi gặp gỡ của
kỷ niệm. Những năm gần đây Khâu Vai
nổi lên như một địa điểm mang đậm văn hóa truyền thống của huyện Mèo Vạc, tỉnh
Hà Giang được nhiều người biết đến. Nhắc đến Khâu Vai là nhớ đến Hà Giang. Hàng
năm địa điểm này thu hút một lượng khách lớn từ khắp nơi trong cả nước đến tìm
hiểu văn hóa, là nguồn cảm hứng, động lực cho những người muốn tìm hiểu văn hóa
vùng cao, những người thích khám phá tìm đến. Chính từ yếu tố văn hóa đặc sắc
đã thúc đẩy sự phát triển du lịch trở thành nhân tố mới cho sự phát triển kinh
tế địa phương. Đời sống của cộng đồng các dân tộc nơi đây cũng nhờ đó mà có
thêm điều kiện phát triển. Với những giá trị đó, ngày 24/6/2021 Chợ Phong Lưu
Khâu Vai đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào danh mục di
sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia./.
Tùng Chi