Tôi có duyên trở đi trở lại Cao nguyên đá Đồng Văn nhiều lần. Hầu như các chuyến đi đều rơi vào dịp áp Tết. Đó là chúng tôi đi chúc Tết đồng bào và chiến sĩ nơi biên cương Tổ quốc. Khi đó hoa đào, hoa mận và muôn loài hoa rừng đã bừng nở chuẩn bị đón xuân. Lòng người cũng đã bắt đầu rạo rực nồng nàn. Nhưng trời vẫn còn lạnh lắm. Cái lạnh của núi đá vừa sâu sắc, vừa dai dẳng bền vững.

Ở Hà Nội, nhiều cơ quan đã chọn cho mình những địa chỉ tình cảm ở nơi biên viễn ấy. Chọn một chốn đi về. Do nhiều cơ duyên nên cơ quan tôi đã chọn Bộ Tư lệnh Biên phòng và Hà Giang. Và, ở Cao nguyên đá Đồng Văn nơi biên cương có cả người nghèo, đồng bào dân tộc thiểu số và cả các chiến sĩ Bộ đội Biên phòng. Năm nào cũng vậy, cứ vào dịp giáp Tết cơ quan lại chuẩn bị một ít quà Tết lên chúc Tết đồng bào và chiến sĩ nơi biên cương địa đầu Tổ quốc.

Tôi tham gia hầu như các chuyến đi. Nói thật, đây không phải đi du lịch mà lại đi vào mùa đông khắc nghiệt nơi núi cao gập ghềnh thường là mưa rét nên chuyến đi nào cũng thật gian truân vất vả. Quà mang đi phần nhiều là hiện vật nên phải vận chuyển, mang vác. Đến đâu cũng vội vội vàng vàng tặng quà, giao lưu rồi lại di chuyển. Không dám lưu lại sợ gây phiền hà các cơ quan, đoàn thể, đồng bào và chiến sĩ. Vì vậy, những chuyến đi ấy thường ngắn ngày, chật kín lịch và di chuyển liên tục. Những người tham gia đoàn công tác ấy nếu không có sức khỏe và tấm lòng thì rất dễ nản.

Tôi không sao quên được những lần lên tặng quà đồng bào dân tộc thiểu số ở huyện Mèo Vạc. Những ánh mắt đồng bào nhìn mình vừa vô cùng thân thiện vừa thăm thẳm vời xa. Thật khó mà đọc được suy nghĩ và tình cảm của họ. Những con người sống trên đá, nơi núi cao rừng thẳm, nơi hoang sơ nghèo khó, nơi biết bao sự khắc nghiệt của thiên nhiên. Họ là những con người thuộc những dân tộc vùng cao. Họ là ai. Mỗi tộc người có một nguồn gốc, một bản sắc văn hóa, một lối sống, một cảm thức nhân sinh riêng biệt. Hiểu được một dân tộc, một cộng đồng đâu phải dễ. Sau mỗi lần tặng quà tôi luôn bị ám ảnh bởi những suy nghĩ ấy.

Niềm vui của các em bé ở Lao Xa, Đồng Văn. Ảnh: NSNA BÙI HỎA TIỄN

Những người đến nhận quà là những người thật nghèo đã được lựa chọn. Nghèo nhưng các bà mế, những người đàn ông, những người đàn bà đều mặc những bộ quần áo dân tộc vô cùng lộng lẫy, rực rỡ. Nghèo nhưng trông gương mặt họ luôn ánh lên niềm vui tươi ham sống. Chúng tôi tặng họ quần áo, giày dép và chăn màn, bánh kẹo Tết. Thật tình không biết họ có dùng không nhưng thấy ai ai cũng vui khi nhận quà. Nhìn đồng bào vui vẻ mình lại cảm thấy ấm lòng, cảm thấy công sức của mình không uổng mà hình như có ích lợi với đồng bào nơi núi rừng biên giới.

Tôi không sao quên được những chuyến tặng quà và giao lưu cùng các chiến sĩ Bộ đội Biên phòng Mèo Vạc, Đồng Văn. Tôi cũng đã không ít lần đến Đồn Biên phòng Phó Bảng - dưới chân Cột cờ Lũng Cú. Gặp gỡ những chiến sĩ cả năm trời chưa được về thăm nhà. Quanh năm suốt tháng tuần tra trên những sườn núi dốc hoang vu không bóng người. Thế mà lâu rồi đã có lần mình nâng chén cùng các chiến sĩ. Sau đợt ấy tôi đã viết bài thơ “Hoa mộc miên biên giới” - một bài thơ được nhiều bạn đọc yêu mến và được đưa vào làm tài liệu trong nhà trường. Trong bài thơ ấy có hai câu: “dưới gốc mộc miên người lính biên phòng cùng ta nâng chén/ người xa nhà rượu ngô như lửa đêm đông”. Ngọn lửa ấy đâu phải do rượu mà chính là tình cảm của người hậu phương và người giữ gìn biên cương.

Những chuyến tặng quà và thăm hỏi bao giờ cũng chỉ là những chuyến đi gặp gỡ và giao lưu. Tất cả chỉ là những khoảnh khắc tay bắt mặt mừng. Tặng quà người nghèo, nhất là đồng bào dân tộc thiểu số ở những vùng núi cao mỗi dịp Tết đến là một nét văn hóa đẹp. Nó không bao giờ đơn thuần là sự hỗ trợ mà chính là những tấm lòng nhân ái của con người với con người trong cộng đồng dân tộc. Có biết bao người đã hồ hởi với những chuyến đi nghĩa tình dù không kém phần vất vả ấy. Tuy nhiên, tôi vẫn cứ áy náy rằng, giá mà có một cách tổ chức nào đó làm cho mình thật sự có điều kiện để hiểu biết nhiều hơn về đời sống của đồng bào và chiến sĩ nơi đây.

Lần này, tôi trở lại Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Cao nguyên đá Đồng Văn vào dịp cận Tết. Trời lạnh. Gió run rẩy khắp nơi. Những bông hoa núi mùa đông ánh ỏi những ngọn lửa hồng cheo leo sườn đá. Những con đường bám vào vách núi mờ ảo trong sương. Những đỉnh núi cao ngất ngư trong mây khói. Những thung lũng thẫm xanh ẩn hiện ảo huyền. Những vòm đào, mận trơ cành lấm tấm những nụ hoa đang thắc thỏm ngóng xuân. Những bóng người mơ hồ nhân ảnh giữa thiên nhiên kỳ vĩ huyền hoặc...

Với tư cách người nghiên cứu đi tìm hiểu một số khía cạnh đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số ở Công viên địa chất toàn cầu, lần này tôi đã có cơ hội được đến các thôn bản, các khu chợ, các ngôi nhà, các nếp phố để gặp gỡ đồng bào, chiến sĩ trò chuyện về đời sống, kinh tế, văn hóa, xã hội và muôn mặt đời thường. Ở đâu chúng tôi cũng được đồng bào và chiến sĩ hồ hởi đón chào, nhiệt tình giúp đỡ.

Được ăn ở, sinh hoạt cùng với đồng bào, chúng tôi có cơ hội tiếp cận rộng hơn về cuộc sống của những con người gắn với một dải núi non hùng vĩ điệp trùng đẹp như tranh vẽ này. Họ không chỉ đối diện với sự khắc nghiệt, biệt lập của thế đất, không chỉ nếm trải cái nghèo, cái khó, mà còn phải đối diện với nhiều vấn đề làm ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển bền vững ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Đó là những vấn đề đói nghèo, an ninh lương thực, tiếp cận thị trường, việc làm, thu nhập, giao thông và thủy lợi; những vấn đề bệnh dịch, suy dinh dưỡng, tiếp cận dịch vụ y tế, giáo dục, bạo lực gia đình, an toàn tính mạng, buôn bán phụ nữ và trẻ em qua biên giới; những vấn đề an ninh thông tin, truyền thông phi chính thức, chia rẽ dân tộc, ly khai, xung đột tôn giáo, truyền đạo trái phép, hoạt động chống phá của các thế lực thù địch; những vấn đề phân hóa xã hội, bình đẳng xã hội, kỳ thị cộng đồng, bản sắc văn hóa dân tộc, hệ lụy du lịch, nghiện hút, tội phạm xuyên biên giới, buôn bán ma túy xuyên quốc gia; Những vấn đề biến đổi khí hậu, an ninh nguồn nước, nạn phá rừng, hạn hán, lở đất, lũ quét, ô nhiễm môi trường, cạn kiệt các nguồn năng lượng, tranh chấp nhiên liệu; Những vấn đề cư trú, di cư tự do, hôn nhân cận huyết, tảo hôn, hôn nhân qua biên giới… Sự tác động của những thách thức an ninh phi truyền thống này thường âm thầm lặng lẽ nhưng nếu không được nhận diện và quản lý tốt bao giờ cũng có xu hướng chuyển hóa thành những vấn đề cốt yếu của an ninh truyền thống, an ninh quốc gia.

Dẫu cuộc sống của đồng bào nơi đây còn gặp nhiều khó khăn, vất vả, dẫu một số vấn đề xã hội nảy sinh làm ta phân tâm, lo lắng nhưng cheo leo vách núi hay khuất nẻo thung sâu là những nương ngô xanh thắm, những vạt hoa cải vàng, những cánh đồng tam giác mạch bất tận và đào, mận, hoa rừng bừng nở lộng lẫy cao nguyên mỗi khi xuân về. Và, những con người lộng lẫy váy áo, gương mặt bao giờ cũng ngời sáng miệt mài cùng đá, hăm hở cùng đá, kiêu hãnh cùng đá. Một tình yêu với đá, với quê hương ta chỉ có thể cảm được bằng tấm lòng. Rằng, sức sống của con người ở cao nguyên đá Đồng Văn kỳ diệu biết bao.

Trong những ngày ở Cao nguyên đá Đồng Văn tôi luôn được nghe tiếng chim họa mi hót vang lừng từ những đỉnh núi cao dựng đứng. Đồng bào kể rằng không biết từ bao giờ mỗi đỉnh núi cao là vương quốc của một chú họa mi trống. Những chú họa mi chủ nhân của Công viên địa chất toàn cầu bao giờ cũng cất tiếng hát vang lừng cùng trập trùng núi đá bất tận.

Thực là: “tiếng chim chuông vàng vang dội cao nguyên/ngẩng lên ngăn ngắt trời xanh/ngẩng lên tua tủa đá sắc/thăm thẳm Nho Quế sợi chỉ bạc bảng lảng lênh láng mờ sương… họa mi hót tình yêu bến bờ trời/họa mi hót tình yêu bến bờ đá/ họa mi hót tình yêu bến bờ sương/họa mi hót tình yêu bến bờ người/cổng trời cửa người vời vợi Đồng Văn đá ngổn ngang tua tủa cao nguyên”.

Tùy bút của Nguyễn Linh Khiếu